Wzmożone napięcie mięśniowe – przyczyny, objawy i leczenie hipertonii u dzieci i dorosłych

Wzmożone napięcie mięśniowe (inaczej hipertonia) to jedno z zaburzeń napięcia mięśniowego. Rozpoznawane jest najczęściej u niemowląt i małych dzieci, ale może także dotyczyć dorosłych (np. chorujących na SM lub chorobę Parkinsona). Objawy wzmożonego napięcia mięśni u niemowlaka to m. in. prężenie ciała czy asymetria ułożeniowa, u starszych dzieci hipertonia objawia się zaburzeniami chodu i równowagi oraz upośledzoną koordynacją.

Wzmożone napięcie mięśniowe – na czym polega? Rodzaje hipertonii

Napięcie mięśniowe (łac. tonus) u noworodków i niemowląt ulega ciągłym zmianom. Stopniowe osiąganie poszczególnych etapów rozwoju ruchowego jest możliwe z jego udziałem. Warto zaznaczyć, że każde dziecko ma swoje indywidualne tempo rozwoju, czasami jednak zbyt długo utrzymujący się niewłaściwy tonus może stanowić przeszkodę w osiąganiu kolejnych umiejętności. Do zaburzeń regulacji napięcia czynnościowego mięśni szkieletowych zaliczamy m. in. obniżone napięcie mięśniowe oraz wzmożone napięcie mięśniowe. 

Wyróżnia się kilka rodzajów podwyższonego tonusu. Wśród nich należy wymienić spastyczność oraz sztywność. Spastyczność związana jest z uszkodzeniem układu nerwowego, charakteryzuje ją zwiększony opór podczas wykonywania ruchów wyprostu w kończynach – rozciągania (wzrasta on proporcjonalnie do szybkości wykonywania takiego rozciągania). W pewnym momencie podczas ruchu następuje często zatrzymanie – tzw. catch, po czym dochodzi do zwolnienia oporu i ruch staje się płynniejszy. Jest to tzw. objaw scyzoryka. 

Sztywność pochodzenia ośrodkowego cechuje natomiast opór występujący przez cały czas – tzw. objaw rury ołowianej, bądź też pojawia się skokowo – wówczas występuje objaw koła zębatego. Sztywność w odróżnieniu od spastyczności cechuje podwyższone napięcie mięśniowe zarówno podczas ruchów zginania, jak i prostowania. W tej klasyfikacji należy jeszcze wymienić sztywność tkankową, która jest zmianą wtórną i związana jest z obkurczającymi się tkankami miękkimi. Pojawia się wtedy przykurcz, który odpowiednio może być dynamiczny – kiedy zakres ruchu jest pełny lub statyczny – gdy mamy do czynienia z ograniczeniem pełnego zakresu ruchomości w stawach. 

Wzmożone napięcie mięśniowe u niemowlaka – przyczyny

Jako główne przyczyny zaburzeń regulacji napięcia mięśniowego podaje się zaburzenia pracy układu nerwowego. Może to mieć związek z nieprawidłowo wykonywanymi czynnościami pielęgnacyjnymi u noworodków i niemowląt. Jednak jeśli objawy napięcia mięśniowego u dzieci utrzymują się długo, wkraczając w bardziej zaawansowany etap mogą być oznaką poważnych schorzeń i zaburzeń. Wśród nich wymienia się:

• wrodzone i nabyte uszkodzenia układu nerwowego, 
• mózgowe porażenie dziecięce, 
• rozszczep kręgosłupa, 
• zaburzenia metaboliczne i genetyczne, 
• guzy mózgu – najczęściej u dzieci w wieku szkolnym oraz starszych, 
• wodogłowie. 

Często obserwuje się hipertonię także u wcześniaków, dzieci o niskiej masie urodzeniowej oraz po niedotlenieniu czy zatrzymaniu krążenia. 

Wzmożone napięcie mięśniowe u niemowlaka – objawy

Wśród objawów wzmożonego napięcia mięśniowego u niemowlaków można zaobserwować:

• zaciskanie piąstek,
• prężenie ciała i odchylanie głowy mocno w tył,
• kształt literki C w leżeniu tyłem,
• asymetryczny rozkład napięcia – stałe wydłużenie jednej i skrócenie drugiej strony ciała,
• asymetryczna stabilizacja głowy i tułowia – asymetria ułożeniowa,
• krzyżowanie nóg,
• opór kończyn podczas pielęgnacji – trudne je zgiąć lub wyprostować,
• problemy ze snem,
• płaczliwość,
• ubogi repertuar ruchowy, np. przekręcanie się wyłącznie w jedną stronę,
• brak unoszenia głowy, wyciągania rąk, kiedy maluch leży na brzuchu.

U dzieci starszych dominują:

• zaburzenie wzorca chodu,
• brak równowagi,
• trudności z utrzymaniem pozycji,
• słaba kondycja,
• upośledzona koordynacja,
• zaburzenia liniowości,
• przykurcze mięśni.

Brak równowagi pomiędzy agonistami i antagonistami, brak selektywnej kontroli nad dystalnymi częściami kończyn i nieprawidłowe sterowanie ruchami jest często przejawem uszkodzenia struktur centralnego układu nerwowego, które oddziałują na układ mięśniowo–szkieletowy, prowadząc do zaburzeń nie tylko ruchu, ale i postawy. 

Wzmożone napięcie mięśniowe u dorosłych

U dorosłych wzmożone napięcie mięśniowe (WNM) może być wynikiem kontynuacji schorzeń wymienionych wcześniej przyczyn zaburzeń regulacji tonusu u dzieci. Równie dobrze może także pojawić się w tym wieku po raz pierwszy jako rezultat zaburzeń, uszkodzeń i dysfunkcji. Mowa tutaj o powikłaniach chorób nowotworowych, zatruciach, chorobach układu nerwowego, jak stwardnienie rozsiane czy Parkinson. Spastyczność może być rezultatem urazów i uszkodzeń mechanicznych – szczególnie, jeśli są dotkliwe i dotyczą okolicy głowy oraz kręgosłupa. Wśród przyczyn należy też wymienić udar.

Wzmożone napięcie mięśniowe – leczenie i rehabilitacja

W przypadku noworodków i niemowląt bardzo duże znaczenia ma obserwacja i wczesna diagnoza. Pozwalają na to systematyczne wizyty u pediatry i w dalszej kolejności u neurologa oraz fizjoterapeuty. W przypadku podejrzeń poważnego podłoża zaburzeń, lekarz może zlecić wykonanie USG przezciemiączkowego lub rezonansu magnetycznego (MRI). W sytuacji podejrzenia schorzeń genetycznych, zleca się przeprowadzenie specjalistycznych testów oraz badań. 

Rehabilitacja neurologiczna w przypadku noworodków, niemowląt i dzieci podpowiada zastosowanie metod usprawniania opartych o neurofizjologię. Fizjoterapeuci wykorzystują koncepcję NDT Bobath – promuje się aktywną pracę z pacjentem, przy odpowiedniej stymulacji, różnorodności ruchów i pozycji, co pozwala na adaptację. Metoda Vojty natomiast nakazuje stymulację określonych punktów na ciele dziecka, w różnych pozycjach, co oddziałuje stymulująco na układ nerwowy. Terapia MAES pozwala na dynamiczną pracę z dzieckiem, wykorzystuje obserwację sfery behawioralnej i rozwija repertuar aktywności poprzez ograniczanie strategii kompensacyjnych dziecka. Metody można ze sobą łączyć, osiągając efekt wielokierunkowej stymulacji. 

Farmakologia wykorzystuje leki rozluźniające. W zależności od wskazań stosuje się Tolperyzon czy Baklofen w formie doustnej lub pompy wszczepianej pod powłoki skórne (tylko przy poważnej patologii napięcia). Stosowane są również miejscowe iniekcje z toksyny botulinowej regulujące napięcie spastycznych grup mięśniowych oraz szereg innych rozwiązań. 

Rehabilitacja neurologiczna dorosłych to wykorzystanie metody Bobath, PNF oraz Vojty – bardzo podobnie jak u dzieci. Różnica polega na odmiennych celach terapii, stosowaniu zmodyfikowanych technik i zasad dostosowanych do potrzeb osób starszych. Uzupełniająco zarówno u młodszych pacjentów, jak też u dorosłych stosuje się zabiegi z zakresu fizykoterapii o działaniu rozluźniającym – hydromasaże, ciepłolecznictwo, masaż oraz prądy interferencyjne.